Korkuya dayalı ahlak, ahlak mıdır?
Anıl Talat Eryontuk
Tarih boyunca bir arada yaşayan insanları toplum haline getiren, aralarındaki yazılı olmayan kurallar, bağlar, ilkeler, dil becerileri ve duyarlılıklardır!
Bu bağlamda insan ilişkileri ilk sırada gelir.
Bu ilişkileri derleyen, yönlendiren, usul ve düzen getiren ana konu ise ahlaktır.
Ahlak üzerine sayısız yazılar yazılmış, makaleler yayınlanmıştır.
Lakin Mustafa Kemal’in ahlak üzerine söylediği "Tehdit esasına dayanan ahlak, bir fazilet olmadıktan başka güvene de lâyık değildir!" sözü tüm yayınların üzerindedir benim için.
Ahlak, insan ilişkilerinde “iyi” ya da “doğru” yahut “kötü” ya da “yanlış” olarak adlandırdığımız değer yargılarını ifade etse de özünü bir türlü kavrayamadığımız bir sırdır aslında…
Bu sırrı çözmek ise vicdanımızı hassas teraziden geçirmekle mümkün.
Peki ülke olarak son yirmi yıldır bu teraziyi nasıl kullandık?
Hiç kendimize bu soruyu sorduk mu?
Yani biz kişi, kurum ve makamlardan yahut inancımız gereği uhrevi hayattan çekindiğimiz için mi doğruyu görmemize rağmen sustuk ya da görmek istemedik.
Yoksa, ahlaklı değil, korkak olduğumuz için mi?
Tüm mesele bunun altında yatıyor aslında.
Mesela hükûmeti devletle özdeşleştirerek hükûmet politikalarına getirilen tüm eleştirileri devlete yapılmış gibi bir algı oluşturanlara, eleştiri sahiplerini devlet karşıtı bir yere konumlandıranlara ve vatan hainliğiyle eş değer bir zeminde değerlendirenlere yıllarca göz yumduk.
O zaman bizler korkak mıydık yoksa ahlaklı mı?
Yahut uzun yıllardır iktidarda kalmak uğruna demokratik bir yaklaşımı benimsiyor gibi yapanlara, daha sonra rövanşist bir üslup benimseyip, bunu din ve milliyet gibi kavramlarla süsleyerek halkını biz ve öteki olarak ayrıştıranlara, kutuplaşmanın zeminini legalleştirenlere neden sustuk acaba?
Bu acımasızlığa karşı sustuysak korkak mı olduk yoksa ahlaklı mı?
Ülke sınırları içinde farklı, ülke sınırları dışında farklı şizofrenik politika izleyen bir cenahın sürekli vurguladığı tehdit algısının aslında gerçek olmadığını bile bile buna inanmak istedik.
Neydik biz o vakit korkak mı yoksa ahlaklı mı?
Hukukun üstünlüğü kavramı ülkemiz siyasetinde iktidarın üstünlüğü olarak algılanırken, birçok dava siyasal olarak görülüp, vicdanlarda derin bir yara bırakırken, insanlar suçsuz yere hapiste çürürken hiç sesimizi çıkarmadıysak söyleyin lütfen korkak mı olduk yoksa ahlaklı mı?
Ülkemiz anayasasında var olan, güçler ayrılığı ilkesiyle tescillenen yasama, yürütme ve yargı erkleri iç içe girmiş ve birbirini denetlemekten uzaklaşmış ise ve devlet işleyişi bizzat sorun üreten bir kurum haline gelmişse biz halen mantıken izahı olmayan bir sav olan ”tüm suçlu muhalefet” dediğimizde korkak mı olduk yoksa ahlaklı mı?
İktidar yargıyı, kendisinden olmayanları sindirmek ve cezalandırmak için kullanırken, muhalefeti iktidarın denetleyicisi değil de düşmanı olarak isimlendirirken buna göz yumduysak korkak mı olduk yoksa ahlaklı mı?
Ülke ciddi bir ekonomik kriz içinde, halk konut ve yol inşaatı gibi döviz getirmeyen ve rant olgusu yüksek olan projeler ile kandırılırken, uluslararası sermaye maalesef ülkemizden kaçmış, enflasyon artmış, cari açık ise giderek büyümüşken ülkeyi bu hale getirenler yerine muhalefeti hedef alıyorsak korkak mı oluyoruz yoksa ahlaklı mı?
Tüm bu yaşadıklarımız şunu gösteriyor ki son yirmi yılda faydalı bir iş yaptığımızda bizi sevindiren; kötü bir şey yaptığımızda da bizi üzen, bizi iyiye, doğruya ve güzele sevk eden, kötülüklerden alıkoyan iç sesimizi kaybetmişiz.
Yapılan kötülükleri görmezden gelerek adeta bizi insan yapan, yanlış yapmaktan koruyan bekçimizi göz ardı etmişiz.
Ve şimdi bunun bedelini de misliyle halk olarak ödemekteyiz.
Korkuya dayalı ahlak, ahlak mıdır? l Anıl Talat Eryontuk l 7 Şubat 2023
Halk Dili
HALK DİLİ VE EDEBİYATIHAZIRLAYAN VE SUNAN
Köşektaş Köyü’nde konuşulan dil İçanadolu ağzıdır. Kullanılan sözcüklerde benzerlikler olmasına karşın özelde kendine özgü biçimi vardır ki çevre köy ve şehir halklarının konuşmalarından ayrılır. Bazı harflerin düşmesi, bazıların da uzamasıyla oluşan bu ağız Köşektaş halkı için ayırt edici bir unsur olmuştur. Konuşulan bu ağızda en belirgin değişim ‘k ve a’ harflerinde görülür. ‘K’ harfi sözcük başında ‘g’ye, sözcük ortasında ‘h’ ye dönüştürülerek söylenir. ( Kayseri yerine Gayseri, Kırşehir yerine Gırşeher, okul yerine ohul, küçük yerine güççük, akıl yerine ahıl gibi.) Bazen de (K) sesi ortadan çıkar. (Lakap: laap, Yakup: Yaap, Vakit: Faat vb gibi). ‘A’ harfinde de değişim ilgi çekicidir. ‘Az’, ‘aha’ gibi kelimeler, ‘ız’ ve ‘ihi’ şeklinde ifade edilir. Ayrıca ülkemizin pek çok yöresinde görülen ve “R , L” harfleriyle başlayan sözcüklerin başına uygun ünlü harfleri getirme gayreti Köşektaş Ağzı’nda da sıkça görülür. Bu Türkçe’nin temel kurallarından biridir ve halk Türkçe olmayan bu sözcüklere kendiliğinden ünlü harfler ekleyerek söyler ve o sözcüğün yapısını Türkçe’ye uygun hale getirir. Ramazan (Iramazan), Recep (İrecep veya İrebeç), Remzi (İremzi) leğen (ileğen veya ilaan), Lahana (İlahne) sözcüklerinde bu değişimi açıkça görmek mümkündür. Bu değişimler çerçevesinde belirleyebildiğimiz ve sözlüklere girmemiş ya da sözlüklerde gösterilen anlamdan farklı kullanılan yerel sözcükleri şöyle sıralayabiliriz: SÖZCÜKLER (Türk Dil Kurumu ve Dil Derneğinin çıkardığı Türkçe Sözlüklerde yayımlanmamıştır) A
B
DEYİMLER (Ömer Asım Aksoy’un hazırlayıp Türk Dil Kurumunun çıkardığı Deyimler ve Atasözleri kitabında yayınlanmamıştır.) A ABBASTAN BAŞKA KIRK KIRIĞI VAR ABDALDAN CUMALİK UMMAK ABUCUNBAK KONUŞMAK AÇ GÖNLÜM DİNÇ GÖNLÜM AÇ GÖNÜLE TOK TESELLİ VERMEK: AÇIKTA AÇIĞIM YOK, KEÇİ GİBİ PÖÇÜĞÜM YOK AÇLIKTAN DEĞİRMEN BEKLER, KABADAYILIKTAN HAK ALMAZ ADAM, ADAM. PEHLİVAN BAŞKA ADAM ADAM SINMAK ADINI DELİYE, GÖTÜNÜ ÇALIYA KOYMAK ADINI NEYSE KOYMALI AĞANIN KOLU TUTULMAZ AĞIZI BÜZ, GÖZÜ SÜZ. BURUNU NE YAPACAKSIN? AĞRINA GİTMEK AĞZI HAVUKMAK AĞZINA BAK ÇAMAN KÜLEĞİ GİBİ: Kokuyor AĞZINA KAŞIK SIĞMAMAK AĞZINDA YARIM MERCİMEK ISLANMAZ AĞZINI BELLEMEK: Yaptığı hatadan ders almak AĞZINI DEŞİRMEK: Konuşmasına dikkat etmek AKIL AKIL GEL NEMNEME TAKIL: AKIL OLMAYINCA NEYLESİN SAKAL, PULLUĞU TARLADAN GÖTÜRÜR ÇAKAL: İşini bilmeyenin işi elinden kaçar ALACA KİRAZ YENİCE HEVES ALAHAY: Çok sıkışık bir zaman ALA KEÇİNİN PÜSKÜLLÜ OĞLAĞI OLMAK ALAŞALIK ETME AL BASMAK ALGIN ÇIKARMAK ALIMINI ALMAK ALIMINA GİTMEK ALKIŞ VERMEK ALLAH BOY VERMİŞ KAPIP KOYVERMİŞ ALDIK GİTTİK KIZINIZI İT YALASIN YÜZÜNÜZÜ ALTI ÇİLLENMEK: Çok oturmak ALTINI ÇALDIRMAK: Açığını yakalamak ALTI YOK PABUÇ GİBİ GEZİNMEK ANAN ATAN BİLİNİR, ART ETEĞİ SÜRÜNÜR ANASINDAN EVVEL AHIRA GİRMEK ANANIN NEREDE GÖRÜYON ZAVALLI TAY ANNACINA ÇIKMAK ANNACINI VERMEK ARABIN DERDİ KIRMIZI PABUÇ ARADA GEZDİ, SARIMSAK EZDİ ARAPÇA DEĞİL Mİ UYDUR UYDUR SÖYLE ARKAYI DAĞITMAK ARPASI AZ GELMİŞ AT GİBİ KİŞNEMEK AŞIK ATMAK AT AĞNANIR, KAZIĞA BAĞLANIR ATI KİŞNEMEK ATININ ANLINA GÜN DOĞMAK AT KUYRUĞUNDA(ki) KENE GİBİ ATLA ARPAYI KAVGA ETTİRİR AVA GİNENİN AVCISI, AÇIK GÖTÜN KAMÇISI, ARA YERİN MCISI. AVRAT GAZ,TUZ DER, YÜREĞİM CIZ CIZ DER. AVRAT YOK, AKIL YOK AYAZIN ALGINI, POYRAZIN SÜRGÜNÜ AYAĞI SEKİLİ, ANLI AKITMALI AYDA YILDA HAMAMCI OLDUK, O DA PEYNİR SUYUNA DENK GELDİ AYININ ENİK SEVDİĞİ GİBİ AYI KOKUTMAYINCA YEMEZ AY KUYUDAN ÇIKTI YA SEFİL GÖT NE ÇEKTİ AYNI YALAKTAN YAL YEMEK AYRANI BAĞIR SOĞUTMAZ AYRANIM BUDUR, YARISI SUDUR. İSTER İÇ, İSTER İÇME B BABAMDAN KÖY KORKAR O DA ANAMDAN BABAN EŞEĞİ ETTİKTEN SONRA ANANIN HAYRINI GÖR BABANIN BİTLİ OĞLAĞINI MI YEDİM BABASININ KOYUN AĞILINI GÖSTERMEK BAL YEMEZ ARI GİBİ VINILAMAK BALTAYI KÜTÜKTEN ÇIKARMAK BAŞI DERDİNE DÜŞMEK BAŞINA ÇÖKMEK: Cinsel tecavüzde bulunmak BAŞINDA BİR YULARI EKSİK BAŞI KESİK TAVUK GİBİ ÇIRPINMAK BAŞINI ATEŞE ATMAK BAŞININ ETİNİ YEMEK: Çok ısrar ederek sıkıştırmak BAYAT PARA KULLANMMAK BAZEN GÜNE, BAZEN CİNE BENZER BEL EMZİRMEK BETİNE GİTMEK BEL KOYMAK BERİDEN ÖTE GELMEK BETİNE GİTMEK: Güleceği gelmek BIDIR BIDIR ETMEK BIRAKSAM PEKMEZ DÖKÜLÜR, BIRAKMASAM KIÇIM YIRTILIR BİLEMEDİM KİLESİNİ ADAM GETİRİYOR YEDİ KARI SAYIYOR SEKİZ BİR KARIŞ BOYU VAR TÜRLÜ TÜRLÜ HUYU VAR BİR ÖLECEĞİNİ BİLMEMEK BİR SAPTAN BİR MALAĞMADAN ALMAK BİR TEKERİN BÖLDÜĞÜ: Her ikisi de aynı, farkları yok. BİR TUTAM GÜN: Kısa gün BİR TUTMAK (onunla) BİZİM GÜNÜMÜZDE TEBBET YOKTU BİZİM İT SİZİN BALTAYI GETİRDİ, YAĞLI YEDİ GÖTÜRDÜ BOGAZI TAKIRDAKLI KEÇİ GİBİ ÖNDEN YÜRÜMEK BOKLU DA DURMUŞ SİDİKLİYE GÜLER BOKUNUN İÇİNDE TANE ARAMAK BOKUNU YUTMUŞ KAZ GİBİ GEZİNMEK BOYU KAVAK AKLI SAVAK: Uzun boylular az akıllı olur. BOZUK PARA GİBİ CAKIRDAMAK BÖKE ÇIKMAK: Kabadayılık etmek, sataşmak. BÖRTÜ BÖCÜK BURNU YILDIZ SAYMAK BUYRULTU DAĞITMAK BUYUR BUYRUĞUNU, SALLA KUYRUĞUNU BOKTAN BOYAMA BÜNELEK TUTMA A T A S Ö Z L E R İ A ABTAL ATA BİNMEYLE AĞA OLDUM SANMIŞ ABDALIN KARNI DOYUNCA GÖZÜ ÇARIĞIN BAĞINDA OLUR ACAR TAZI, ÇULLU DA BELLİ OLUR ÇULSUZDA. ACEMİDEN A. BİLE KORKUP AĞACA ÇIKMIŞ. ACER TESTİNİN SUYU SOĞUK OLUR AÇ KARIN KATIK İSTEMEZ AÇLIK SOFULUĞU BOZAR ADAMIN AKILSIZINI EL, İTİN AKILSIZINI YOL KOCATIR ADAMIN KARISI ÖLMAZ. ANANIN KIZI ÖLÜR ADAM KOCAYINCA HATİP, KADIN KOCAYINCA TABİP OLUR ADAM YANILA YANILA, PEHLİVAN YENİLE YENİLE ÖĞRENİR ADIN NE? BERBER OSMAN. MESLEĞİN NE: İKİSİNİN BİRLİKTE SÖYLEDİM AĞAÇTAN KAYNANA YAPMIŞLAR. DÜŞÜP GELİNİN BAŞINI YARMIŞ AĞA DEDİN YERDE KALDI, BOK YEDİN ELDE KALDI. (Çabaların boşa çıktı) AĞA PAÇA YİYİYOR. SORUN KAÇA YİYİYOR AĞIZI YAKAN AŞ, BAŞI YARAN TAŞ OLSUN AĞLASAM GÜLSEMDE ESKİ KIRIĞIM AKLIMDAN GİTMİYOR AĞUSTOTA İT İLE OYNAYAN ZEMHERİDE İT GİBİ BÜZÜLÜR AK İT KARA İT, İT İTTİR, İT İT ALASAKÇANIN CANI SIKILIRSA YUVADAKİ YAVRUSUNU BİLE EDER ALA TAZI CAN İÇİN KOŞAR ALEMİN KIRK VİRANESİNİ DÖRT DİVANE DÜZELTEMEZ ALİMLE KONUŞ AL MERTEBE, CAHİLLE KONUŞ DÖN MERKEBE ALİ SAZ ÇALAR, VELİYE DIN DIN GELİR ALLAH BİLİR AMMA KUL DE SEZER ALLAH BÜYÜK AMA KULU KÜÇÜK ALLI EVLENDİ GÜLLÜ GELİN OLDU ALIŞMADIK GÖTTE DON DURMAZ ALMA AVRADIN DULUNU, ARKADAN GELİR KULUNU ANADAN OLUR BUZAĞI, KEKLİĞE KURARLAR TUZAĞI ANA GEZER, KIZ GEZER. BU CEHİZİ KİM DÜZER ANALI KUZU, KINALI KUZU ANALIK, YAMALIK ANALININ ANASIYIM ANASIZIN NESİYİM ANAM ÖLDÜ DAYIM YOK. BENİM ORDA PAYIM YOK ANASINA YAKIN KIZDAN, ORMANA YAKIN DOMUZDAN UZAK DUR ANASI OLMAYANIN BABASI OLMAZ APTAL KUŞU GÜZEL GÖSTEREN TÜYLERİDİR ARI GİBİ KONUŞ BALA KON, SİNEK GİBİ KONUŞ YALA KON ARKA SU GELENE DEK KURBAĞANIN GÖZÜ PATLAR ARMAGAN ATIN DİŞİNE BAKILMAZ ARMAĞAN HOROZ GERİDEN ÖTER ARPA TAŞLI SÖZ ANNAÇLI OLUR ARPAYI AKLI, BUĞDAYI GÖKLÜ BİÇ ARPAYI KURUT, BUĞDAYI FİRİK BİÇ ARSIZA SÖZ, KOKMUŞA TUZ NEYLESİN ASI KUZUYU KURT KAPAR AŞ SABAHI İLE, İŞ SABAH İLE AT ALIRSAN GÜZÜN, DEVE ALIRSAN GÜZÜN, KIZ ALIRSAN GEZİN AT ALİ PAŞANIN, ÇUBUK KARA MEŞENİN, SÜVARİLİK ÖĞRENMEYE NE VAR? AT DONUYLA, YİĞİT SANIYLA ) LAKABIYLA) ANILIR AT ELİN GÖT ELİN SÜVARİLİK ÖĞRENMYE NE VAR ATIM TEPMEZ, İTİM KAPMAZ DEME ATIN DURUP SIÇANI, DOSTUN KOYUP KAÇANI ATIN YİĞİDİNE DORU, ADAMIN YİĞİDİNE DELİ DERLER ATLI MİSAFİR OLUR, İTLİ MİSAFİR OLMAZ ATIMI İSTEYEN DÜŞMANIM. KIZIMI İSTEYEN DOSTUM ATI OLANIN EYERİ ESKİR ATI OLAN DAĞDA YORULMAZ ATINI BOL YERE, GÖTÜNÜ DAR YERE ALIŞTIR ATI SATTIK KATIR ALDIK BELEYI BAŞIMIZA SATIN ALDIK AT NERDEYSE TORBASI DA ORDA OLUR AT ÖLÜR NALI KALIR, YİĞİT ÖLÜR NAMI KALIR AT YEDİ GÜNDE, İT YEDİĞİ GÜNDE SEMİRİR AT YİĞİDE KANATTIR. HALI İSE KIZA AVRADIN İYİSİ KAPI ARDINDAN BELLİ OLUR AYAĞIN (bile)YAPIYORSA, EL ELİNİN YAPTIĞINDAN İYİDİR. AYI YAĞI BOL BULURSA GÖTÜNE SÜRER AYGIR KISRAKLA TUTULUR AYNI AHIRDA DURAN BUZAĞI, AZGIN BOĞADAN KORKMAZ AŞ PİŞİREN TUZA BAKAR B BABA DÖŞEĞİ ATEŞTİR. HİÇBİR EVLAT ORAYA TAM OTURAMAZ. YA İLERİ YA GERİ OTURUR. BABAM ACINDAN ÖLDÜ. BULDU DA YEMEDİ Mİ? BABA; SARIĞI KABA, KARDAŞ; KARA DAŞ, BACI: SOĞANDAN ACI, ANALIK: YIRTIK YAMALIK BABA MALI SELİN GETİRDİĞİ KÜTÜK GİBİDİR BAĞ BOZULDU TİLKİ ORTAYA ÇIKTI BAHARIN YAZI, KOCA GÖLÜN SAZI, İYİ ADAMIN KIZI OLUR BANA BENDEN OLUR NE OLURSA. BAŞIM RAHATTIR ÇENEM DURURSA BAŞ BAŞA VERMEYİNCE TAŞ YERİNDEN OYNAMAZ BATAN KAĞNIYI KOCA ÖKÜZ ÇIKARIR BENİM DERDİM İNEKLE DANA, SENİNKİSİ DÖNDÜYLE DÖNE BEN YANARIM YAVRUMA, YAVRUMDA YANAR YAVRUSUNA BEŞ YAŞINDAKİ BEŞİK ON YAŞINDAKİ ÖĞÜTÜ İSTEMEZ BEZENEN GÜNE BENZER, BEZENMEYEN CİNE BENZER BILDIRCININ FIKIRTISI, GELİN KIZIN KİKİRTİSİ, PARANIN ŞINGIRTISI, KABAĞIN FOKURTUSU, KAYNANANIN SOKURTUSU BIYIĞIN NİYE YAĞLI, BILDIRCIN YEDİM DE, ETLİ Mİ? TATLI MI? BİLMİYOM UÇARKEN GÖRDÜM BİNBİR ÇİÇEK BİR LALE HEPSİ OLUR BİR DAİRE BİN İŞÇİ, BİR BAŞÇI. BİRDEN FAZLA SIÇANI KOVALAYAN KEDİ HİÇ YAKALAYAMAZ BİRİNCİ GÜN HAS MİSAFİR. İKİNCİ GÜN PİS MİSAFİR. ÜÇÜNCÜ GÜN PUŞT MİSAFİR. BİR TUTAM OT DEVEYİ YARDAN ATAR BİR YERİN OTU KEKİK, KUŞU KEKLİKSE DURMA KAÇ OTU SAZ, KUŞU KAZ SA DURMA YERLEŞ BOĞAYI BÖĞÜRTEN DAŞŞAKLARIDIR, BOKLU ARKTAN TEMİZ SU AKMAZ BOKLU YALAKTAN SU İÇEN KÖPEK AVA GELMEZ. BOKLA YAPILMIŞ DUVAR İŞEKLE YILIKLIR BOK YAKINA KOKAR. BOK YİYENİN KAŞIĞI YANINDA OLUR. BOŞ BOĞAZLA, BOK BOĞAZIN BAŞI DERTTEN KURTULMAZ BULGUR PİLAVI, ÖKÜZ EMEĞİDİR. BU OĞLUMA, BU KIZIMA. KALMADI KÖR BOĞAZIMA BURNUNDAN KIL ALDIRMAZ, ELİN KUYRUĞUN DAN ELÇİM ELÇİM KIL YOLAR BÜYÜK S...LE ORUSPU KORKUTULMAZ
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Yorumlar - Yorum Yaz
Ahlak nedir? İçimizde doğuştan var olan bir sezgi mi, zamanla öğrenilen dini ya da seküler kurallar/yasalar bütünü mü, yoksa toplumun bize yüklediği beklentiler mi?
Çoğumuz yaşamlarımızda olabildiğince “doğru olanı” yapmaya çalışırız. Ama bu doğrular kime göre ve neye göre şekillenir? Bazen yasaya uyan birinin aslında adaletsiz davrandığını hissederiz. Bazen de bir kuralı çiğneyen biri, içimizde vicdani bir karşılık bulur ve yaptığını onaylarız. Çünkü vicdanla yasa her zaman örtüşmez.
Bu noktada “etik” kavramıyla da karşılaşırız. Ahlak, bireyin iç dünyasından beslenen ve çoğu zaman aile, kültür, inanç gibi etkenlerle şekillenen bir değerler sistemidir. Etik ise daha çok sistemli ve evrensel ilkelere dayanan kurallardır. Bu ikisi her zaman örtüşmeyebilir. Yani bir davranış etik açıdan doğru olabilir ama bireyin içsel ahlaki pusulasına uymayabilir ya da tam tersi. Ancak ikisi de insanın karar alma sürecinde yol gösterici olabilir.
Lawrence Kohlberg, ahlaki gelişim kuramıyla tanınan bir bilim insanıdır. Ahlaki kararlarımızı verirken belirli aşamalardan geçtiğimizi savunur. Bu aşamalar, deneyimle, sorgulamayla ve seçimle şekillenir. Her birimiz bu yolculukta farklı bir yerde dururuz. Kimi zaman ahlaki gelişimin erken bir aşamasında takılıp kalabiliriz (bu bilgiyi lütfen aklınızda tutun; çünkü yazının sonunda kendinize soracağınız sorularda işinize yarayabilir).
Konu daha iyi anlaşılabilsin diye örneklerle ilerleyelim:
Bora altı yaşındayken annesiyle gittiği markette gözü bir çikolataya takılır. Annesinin almayacağını bildiği için tam elini uzatıp gizlice alacakken annesinin bakışıyla durur. Onun için çikolatayı çalmak değil, yakalanmak kötüdür. Davranışını belirleyen şey ceza korkusudur.
Zamanla Bora başkalarına yardım etmeyi öğrenir ama yaptığı iyiliğin karşılığını bekler. Sınıf arkadaşına ödev verir çünkü okul çıkışı onun yeni bisikletini denemek ister. Doğru davranış, onun için ne kadar işe yaradığına bağlıdır.
Ergenliğe yaklaştığında Bora için başkalarının gözündeki imajı daha önemli hale gelir. Annesine nazik davranır çünkü onun gözünde “iyi çocuk” olmak ister. Öğretmenlerinin takdirini kazanmak, arkadaşları tarafından sevilmek onun için değerlidir. Kahramanca davranışlar sergileyerek arkadaşlarının gözünde saygınlık kazanmayı hedefler. Ahlaki kararları, başkalarının onayına göre şekillenir.
Bora yetişkin olduğunda toplumun kurallarına daha sıkı bağlanır. Trafikte kimse yokken bile kırmızı ışıkta bekler. Çünkü kuralların, düzenin temeli olduğuna inanır. Yasa artık bir zorunluluk değil, toplumsal yapının dayanağı olur. Bu noktada etik ilkelerle bireysel ahlak arasında yakın bir bağ kurulabilir. Bora için artık sadece “cezadan kaçınmak” değil, toplumsal yararı düşünmek de önemlidir.
Ancak hayat her zaman kurallara göre işlemez. Bora doktor olur. Kliniğinde ölümcül bir hastalığı olan ve yaşam destek ünitesine bağlı yaşlı bir hasta vardır. Hasta konuşamamakta ama ailesi, hastanın daha önce “bu halde yaşamak istemediğini” defalarca dile getirdiğini söyler. Aile, yaşam destek ünitesinden ayrılmasını ve artık acı çekmemesini ister.
Tıbbi etik kurallar, hastanın yazılı onayı olmadan yaşam destek ünitesinin kapatılmasına izin vermez. Mesleki etik, hekimi bu müdahaleden alıkoyar. Ancak ailenin verdiği bilgiler ona inandırıcı gelir. Vicdanı, bu sürecin sonlandırılmasının daha insanca olacağını fısıldar. Bora için artık belirleyici olan sadece yasa ya da meslek ilkeleri değil; merhamet, insan ve hasta hakları gibi evrensel değerlerdir.
Bazı insanlar ahlaken daha da derin bir vicdani noktaya ulaşır. Bora çalıştığı özel hastanede ilaç alımlarında usulsüzlük olduğunu fark eder. Durumu öğrenen çoğu kişi sessiz kalmayı seçer. Kimisi “karışma, başını belaya sokarsın” der. O ise yönetimin tepkisinden, meslektaşlarının dışlamasından ve kariyerinin zarar görmesinden korkmadan harekete geçer. Kurum içi şikâyet mekanizmalarını kullanır, kamuoyunu bilgilendirir. Bu karar ne yasal bir zorunluluktan ne de kişisel kazanç beklentisinden kaynaklanır. İçinden gelen güçlü bir sorumluluk duygusu yön verir ona. Vicdan artık dışarıdan dayatılan bir kontrol değil, içeriden yükselen bir rehber olur. Bora işini kaybeder ama içi rahattır.
Hemen hemen tüm dünyada, insanların ahlaki gelişim sürecinde din önemli rolü oynar. Bora’nın ailesi de dindardır. Küçük yaşta ona çikolata çalmanın günah olduğu öğretilir. Başlangıçta ahlak, Tanrı’nın hoşnut olup olmamasına bağlanır. Bu, davranışı şekillendirir ama henüz içsel sorgulama başlamamıştır. Zamanla birey dini içselleştirirse, ahlaki gelişimle inanç arasında güçlü bir bağ kurabilir. Merhamet, sabır, adalet gibi değerler yalnızca inanç sisteminin değil, insan olmanın da temel taşları haline gelir.
Ancak bir başka gerçek daha vardır. Tarihte sayısız örneği olduğu gibi, dinin adı kullanılarak en büyük vicdansızlıklar da işlenebilir. İnsanlar baskı altına alınabilir, susturulabilir, dışlanabilir, hatta öldürülebilir. Din, sorgulanmadan yaşanırsa vicdanı beslemez, bastırır. Bu da ahlaki düşünceyi saptırabilir, hatta yok edebilir.
Ahlak, gördüğünüz gibi, ödül ve cezayla başlayan, insan bilinçlendikçe vicdani değerlere ulaşan bir yolculuktur.
Peki bizler, gerçekten benimsediğimiz değerlere mi inanıyoruz, yoksa bize ezberletilenleri mi tekrarlıyoruz? Ahlaki kararlarımızı verirken hangi sesi dinliyoruz? Korkularımızı mı, alışkanlıklarımızı mı, yoksa evrensel değerleri savunan vicdanımızı mı?
Bazen gözümüzün önünde bir haksızlık yaşanır. Bazen biri bize güvenerek sessizce yardım ister. Bazen kalabalıklar susarken bir ses olmamız beklenir. O anlarda biz ne yapıyoruz? Sessiz mi kalıyoruz, yoksa iç sesimize mi kulak veriyoruz?
Doç. Dr. Şafak Nakajima